Korbacz czy kiścień?

Przy okazji szukania inspiracji do wpisów o mniej lub bardziej magicznych kiścieniach, w pewnym momencie zwątpiłem jak nazywa się broń składająca się z dzierżaka (trzonka) połączonego łańcuchem (lub rzemieniem) z kolczastą metalową kulą, występująca w anglojęzycznych wydaniach Dungeons & Dragons jako flail. 

 

Z jednej strony miałem w pamięci jak nieco ponad dekadę temu, jeszcze podczas grania w D&D 4e, kumpel pieklił się o nazywanie tej broni „korbaczem”. Z drugiej – aby rozwiać wątpliwości zapytałem wujka Google, lecz uzyskany wynik, widoczny na załączonym  obrazku, wprawił mnie w konsternację. 

 

W każdym razie słowniki angielsko-polskie sugerowały, że flail to cep lub trał (rzeczownik) albo wymachiwać lub młócić (czasownik). W związku z tym zdecydowałem się zajrzeć do fachowej literatury.

George Cameron Stone – A Glossary of Construction, Decoration and use of Arms and armor

W tym leksykonie pod hasłem flail można przeczytać, że ta dawna broń była wywodzi się prawdopodobnie od rolniczego cepa i była bardzo powszechnym orężem, zarówno wśród piechoty jak i jazdy, a jej efektywność bojową zwiększyło dodanie kolczastych obciążników. W Europie była powszechna w XIII w. (jednak wykorzystywano ją już znacznie wcześniej) i była używana na polach bitew do końca XVIII w. Ponadto znano ją także w Indiach, Chinach i Japonii – przy okazji przygotowywania wpisów o japońskiej broni białej zwróciłem uwagę na to, że chigiriki to w istocie odpowiednik naszego kiścienia.

David Harding – Encyklopedia broni – 7000 lat uzbrojenia (1995):

W przypadku tego opracowania zaskoczyło mnie, że do grona cepów bojowych zostały zaliczone morgenszterny. Zastanawiam się czy nie jest to przypadkiem błąd w przekładzie, ponieważ w innych leksykonach oręż tego typu opisywano jako nabijaną kolcami głowicę (przypominająca gwiazdę – stąd jej nazwa – gwiazda zaranna lub jutrzenka) osadzoną bezpośrednio na trzonku. Wydaje mi się, że ta publikacja odcisnęła swoje piętno na erpegowych tłumaczeniach, o czym przekonacie się w dalszej części tekstu. Niemniej pojawiła się również istotna informacja o tym, że bronie tego rodzaju nazywano w Polsce kiścieniami.

Włodzimierz Kwaśniewicz – 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym (1981):

 

Kiścień − zob. korbacz.

 

Korbacz − forma bicza bojowego, składającego się z drewnianego trzonu i przymocowanej do niego za pomocą łańcucha lub rzemieni żelaznej kuli z ostrymi zadziorami, nabitego gwoździami drąga czy dużej kości (np. półszczęka końska). Broń tę używała w średniowieczu plebejska piechota oraz w XVII w. Kozacy zaporoscy.

 

Cep bojowy − średniowieczna broń obuchowa plebejskiej piechoty, będąca specjalną wersją cepu gospodarczego; c.b. składał się z bijaka oraz trzonu, połączonych ze sobą metalowymi ogniwami (zwanymi cepigą) lub rzemieniami (zwanymi uwiązkami). Broń używana w Polsce aż do XIX w. jako broń powstańców chłopskich, wcześniej przy obronie miast do XVII w., gdzie to cepy dębowe okute żelazem stanowiły straszną broń dla wdzierającego się na mury nieprzyjaciela. "miejscy ludzie mają mieć: półhaki, siekiery, miecze, cepy żelazne i oszczepy, co do obrony piechoty należą".

Piotr N. Kotowicz – Uwagi o znaleziskach kiścieni wczesnośredniowiecznych na obszarze Polski (2006):

Michał Gradowski, Zdzisław Żygulski – Słownik polskiej terminologii uzbrojenia historycznego (1982):

 

Kiścień – broń złożona z metalowej kuli, zwykle pokrytej guzami i kolcami, zawieszonej na rzemieniu bądź łańcuchu przytwierdzonym do drzewca o długości nie przekraczającej 1 m. Broń ta stosowana już w okresie wczesnohistorycznym, zwłaszcza na Rusi, rozpowszechniła się w formacjach plebejskich podczas wojen husyckich w XV. Niekiedy na jednym drzewcu zawieszano kilka łańcuchów z kulami. Kiścieniem nazywa się także broń składającą się z końskiej szczęki przymocowanej do drzewca.

 

Korbacz – [brak takiego hasła.]

 

Cep bojowy – broń chłopska i plebejska, znana już w XIII w., używana przeciwko konnemu rycerstwu w wojskach husyckich i podczas wojen chłopskich, zbliżona do kiścienia, mająca do drzewca przymocowaną na łańcuchu pałkę, zwaną bijakiem, zwykle zbrojną żelaznymi kolcami. Na końcu bijaka przytwierdzano czasem hak, którym przymocowywano pałkę do drzewca, aby zablokować jej ruch podczas marszu. 

Władysław Kopaliński – Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych (1968?)

 

Kobracz – przest. kańczug, harap, bicz z krótkim trzonkiem i długim (plecionym) rzemieniem – węg. korbacs ‘j.w.’ z osm. tur. kyrbacz ‘j.w.’.

 

Kiścień – [brak takiego hasła]

 

Michał Arct - Słownik ilustrowany języka polskiego (1916):

 

Wikisłownik podsunął mi kilka ciekawych wskazówek dotyczących tego, czym był korbacz – m. in. penis byka ( ͡° ͜ʖ ͡°) – jak również kilka odnośników do nowych źródeł:

 

Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski (1958-1969):

 

Słownik języka polskiego, red. Jan Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki (1900-1927):

 

 

Z kolei w powieści W pustyni i puszczy (rozdział VIII) Henryk Sienkiewicz napisał:

 

To rzekłszy Idrys uderzył wielbłąda korbaczem, a za jego przykładem poszli inni. Przez jakiś czas słychać było tylko tępe razy grubych batów, podobne do klaskania w dłonie, i okrzyki: yalla!

 

Zdrowy rozsądek podpowiada, że okładanie wielbłąda metalową kulą na łańcuchu nie sprawiłoby, że ten pobiegłby szybciej. To ostatecznie przekonało mnie do tego, że korbacz to jednak rodzaj bata, a kiścień to broń obuchowa z metalową kulą przytwierdzoną łańcuchem do trzonka.

W formie ciekawostki przytoczę informację o zatrzymaniu w lutym 2022 r. przez funkcjonariuszy dolnośląskiego CBŚP trzech członków gangu, w arsenale którego znajdował się taki oto "kiścień":

Może i wygląda niepozornie i raczej nie jest śmiercionośną bronią, jednak mimo wszystko nie chciałbym na swojej skórze odczuć zadanych nim razów.

 

Wszystko wina Młotka

Po rozwianiu wątpliwości czym jest korbacz, a czym kiścień, przeanalizowałem stare erpegowe almanachy w celu ustalenia kiedy błąd – wynikający prawdopodobnie z zamieszania wywołanego publikacją Włodzimierza Kwaśniewicza i tłumaczeniem opracowania Davida Hardinga – przekradł się na erpegowe poletko.

 

Wszystko wskazuje, że to wina Tuska Warhammera – a zatem pomyłka wystąpiła praktycznie na samym początku istnienia polskich gier fabularnych. W wykopanym z czeluści „internetów” fanowskim tłumaczeniu podręcznika głównego do WFRP 1e z 1993 r., przygotowanym przez Lubelskie Stowarzyszenie Cytadela, nazwa tej broni została – dość rozsądnie – przetłumaczona na „cep”.

Jednak rok później, w oficjalnym wydaniu podręcznika nakładem wydawnictwa MAG było już tak:

 

O ile jeszcze korbacz z gołymi łańcuchowymi witkami byłby jeszcze w stanie się obronić, o tyle morgensztern z głownicą na łańcuchu – nie. Natomiast jako broń dwuręczna – zdecydowanie lepiej pasuje cep.

 

Pomimo upływu ponad dekady, zmiany wydawcy na Copernicus Corporation i nowego składu pracującego nad polskim wydaniem drugiej edycji Warhammera (2005), w przypadku nazwy omawianej w tym tekście broni zostały powielone błędy poprzedniej edycji, jednak zreflektowano się nad opisem morgenszterna:

 

W 2020 r., czyli 15 lat później, polska wersja czwartej edycji Warhammera dalej trzymała się „korbacza”, ale pojawił się również „cep” i dwuręczny „kiścień”. Niemniej ciężko ustalić dokładnie, co jest czym, ponieważ opis jest ogólnikowy i zabrakło ilustracji przedstawiających poszczególne bronie.

 

Dungeons & Dragons

Warhammerowy „grzech pierworodny” został powielony w tłumaczeniu Podręcznika Gracza do AD&D 2e (1995), wydanym przez nieistniejące już wydawnictwo TM-Semic, lecz zwrócono uwagę, że metalowa kula przytwierdzona do trzonka to rodzaj cepa bojowego, a jego mniejszą i prymitywniejszą odmianą jest kiścień.

Następnie w obu wersjach trzecioedycyjnego Podręcznika Gracza (3e – 2002 r.; 3,5e – 2006 r.) wydawnictwo ISA trzymało się „korbacza”:

 

 

Niemniej w wydanej w 2004 r. Księdze Broni i Ekwipunku do D&D 3e pojawił się śmiercionośny kiścień będący połączeniem długiego miecza z… korbaczem. W każdym razie ten egzotyczny oręż wydaje się być najbardziej śmiercionośny dla jego dzierżyciela.

 

Natomiast przełomowa dla „dedekowej” nomenklatury okazała się polska wersja czwartej edycji Lochów i Smoków – w Podręczniku Gracza (2010) w końcu pojawił się „kiścień”. Niemniej zastanawia mnie czym są bronie z grupy liścieni (tudzież czy to nie jest tylko dość niefortunna literówka)?

 

Z kolei w Podręczniku Gracza do D&D 5e, wydanym przez Rebela, brak jest opisu i ilustracji tego oręża, jednak w tabeli Broni na stronie 149, wśród żołnierskich broni białych, znajduje się kiścień.

 

Gry komputerowe

Przy okazji analizowania „dedekowych” podręczników, sprawdziłem także pod jaką nazwą kolczasta kula na łańcuchu funkcjonowała w grach komputerowych odwołujących się Dungeons & Dragons.

 

W Planscape: Torment (polska premiera: marzec 2000 r.) Z broni obuchowych można było walczyć jedynie wiekierami i maczugami. W zapomnianym Pool of Radiance: Ruins of Myth Drannor (polskie wydanie: luty 2002 r.), które było pierwszą grą oparta na mechanice trzeciej edycji Lochów i Smoków, również zabrakło kiścieni/korbaczów/cepów.

 

W pierwszej i drugiej części sagi Baldur’s Gate (polskie premiery odpowiednio: maj 1999 r. i grudzień 2000 r.) oraz pierwszej odsłonie Icewind Dale’a (polska premiera: wrzesień 2000 r.) występują cepy bojowe. Warto zwrócić uwagę na to, że wszystkie trzy powyższe tytuły bazowały na mechanice drugiej edycji AD&D, która nie miała zbyt rozbudowanej linii wydawniczej w Polsce.

 

Natomiast w drugiej odsłonie przygód w Dolinie Lodowego Wichru, która miała już zaimplementowane zasady D&D 3e, (polska premiera: październik 2002 r.) w zbrojowni pojawił się nieszczęsny korbacz. 

 

 

Z kolei ekipa lokalizująca Neverwinter Nights (polska premiera: listopad 2002 r.) najwyraźniej wzorowała się na tłumaczach warhammerowej „pierdycji”:

Pewną zagadkę stanowi dla mnie Świątynia Pierwotnego Zła (polska premiera: luty 2004 r.) - w grze występuje zarówno kiścień (jako broń jednoręczna), jak i korbacz (jako broń dwuręczna) i obie bronie korzystają z tej samej ikony w ekwipunku. Niemniej moja wersja gry została zmodowana przez Co8 w wersji 5.0.6 PL (tłumaczeniem moda zajmował się Aurelinus z nieistniejącej już Tawerny Hrothgara), więc nie mam pewności czy nie pozmieniał czegoś w stosunku do oryginalnej wersji gry.

Z kolei Neverwinter Nights 2 (polska premiera: grudzień 2006 r.) odeszło od trzecioedycyjnej nomenklatury i nazwało kolczastą kulę na łańcuchu kiścieniem.

 

 

Z kolei polska wersja trzeciej odsłony sagi Baldur’s Gate, która w tym miesiącu zaliczyła niezwykle udaną premierę, w aspekcie nazewnictwa tego oręża jest zgodna z rebelowym piątoedycyjnym tłumaczeniem – do dyspozycji graczy trafił kiścień.

 

 

 Czy aby na pewno błąd?

Ilość źródeł wyjaśniających co jest kulą na łańcuchu, a co rodzajem bata jest jest duża. Jednak Słownik Języka Polskiego (1807-1814) Samuela Lindego zasiał pewne ziarno wątpliwości:

Podobnie jak pewien detal w objaśnieniach do poematu Wojna chocimska (1850) Wacława Potockiego:

Na pierwszy rzut oka Linde opisuje kiścień jako kawał ołowiu lub kości przywiązany do trzonka. Jednak w podawanych przez niego dalej przykładach można odnieść wrażenie, że termin kiścień odnosi się do bicza do poganiania lub obezwładniania, a nie do śmiercionośnej broni, która jednym ciosem można roztrzaskać czaszkę adwersarza. Zwłaszcza, że zostaje ona zestawiona z basałykiem (Linde), a także knutem i nahajką, czyli wschodnimi rodzajami bata z metalową kuleczką (lub kuleczkami) na końcu.

 

Niewykluczone, że w dawnych czasach w odniesieniu do korbaczy zwieńczonych metalową kuleczką, a tym bardziej kuleczkami tworzącymi swoiste "kiście" posługiwano się również nazwą kiścień. Możliwe, że rozmiar ma znaczenie nawet w tym przypadku ( ͡° ͜ʖ ͡°)

Inną kwestią pozostaje ustalenie czy znaleziska uznane za fragmenty kiścieni były nimi w rzeczywistości, na co uwagę zwracają chociażby Arkadiusz Michalak i Kinga Zamelska-Monczak. W przeszłości częstokroć pierwotnie uznawano je za pływaki rybackich sieci, ciężarki tkackie czy odważniki wag. Z kolei w przypadku kiścieni z kościanymi bijakami o bogatych zdobieniach wątpliwości budzi wykorzystanie na polu bitwy tego typu uzbrojenia z uwagi na jej kruchość. Niewykluczone, że kościane kiścienie były wyznacznikiem statusu społecznego czy zamożności posiadacza i pełniły rolę swoistej biżuterii czy też... zabawek dla dzieci możnych.

W każdym razie błędne przetłumaczenie flail na korbacz może wynikać z chaosu pojęciowego w opracowaniach historycznych niż niedbałości podczas tłumaczenia erpegowych podręczników – jednocześnie chciałbym podkreślić, że ten tekst nie ma na celu uderzać w tłumaczy, którzy nie dość, że byli pionierami, to na dodatek nie mieli do dyspozycji dobrodziejstw współczesnego internetu – przetłumaczenie parusetstronnicowego podręcznika erpegowego to nie lada osiągniecie. Zresztą o tym jakim to było wyzwaniem można przeczytać na blogu Pana Tomasza Kreczmara, który pracował między innymi nad przekładem wspominanych wcześniej podręczników gracza do AD&D i D&D 3e.

 

Na koniec przytoczę artykuł – The Curious Case of the Weapon that Didn’t Exist – stawiający tezę, że kiścień w formie znanej nam z gier i filmów, to efekt wybujałej wyobraźni średniowiecznych ilustratorów lubiących puszczać wodze fantazji. W późniejszych epokach ich dzieła stanowiły podstawę dla twórców replik dawnych broni oraz były punktem wyjścia dla współczesnych historyków. W każdym razie, podobnie jak Pan Piotr Kotowicz, myślę że badaczy kiścieni czeka jeszcze wiele wyzwań.